Hoe vinden we houvast in een tijd waarin niets meer vanzelfsprekend is? In een nieuwe reeks gesprekken ontmoet Roek Lips als eerste André Klukhuhn, scheikundige, filosoof en schrijver.
Roek Lips 19 april 2024
“Tegenwoordig moeten we leren te leven in een wereld waar geen grote waarheden meer zijn”, zegt André Klukhuhn (1940). “Onze huidige wereld wordt grotendeels beheerst door wetenschap en rationaliteit en we hebben veel van onze voorspoed en welvaart te danken aan de rationele wetenschap. Toch geldt ook: de wetenschap heeft de waarheid niet meer in pacht. Het is een van de redenen waarom de samenleving een beetje op drift is geraakt en mensen een nieuw houvast zoeken. Dat is één van de grote thema’s van onze tijd.”
Chaotische processen
“Dingen die vroeger nog met een hoofdletter werden geschreven, al die grote filosofieën die er geweest zijn, de Ideeën van Plato, maar ook het Niets van Nietzsche, of de God van Augustinus, die zijn allemaal van hun troon gestoten. Het zijn zaken met kleine lettertjes geworden. Dat heeft een nadeel dat mensen hun absolute zekerheid kwijt zijn, maar het voordeel is dat niets of niemand meer de absolute waarheid in pacht heeft.
“Onze wereld bestaat uit chaotische processen en het is moeilijk te voorspellen hoe die zich zullen gaan ontwikkelen. We kunnen ernaar kijken en proberen om de zaken zo goed mogelijk bij elkaar te houden, maar de echte oorzaken achterhalen en daarmee de toekomst bepalen: dat is niet mogelijk, denk ik. Voorspellen is bijzonder moeilijk en vooral als het over de toekomst gaat. Dé Waarheid bestaat niet.
“Als je één keer twijfelt, dan heb je de twijfel definitief in huis gehaald. Je kunt hoogstens over mogelijkheden praten, niet meer over absolute waarheden. Daarmee draagt iedere waarheid tegelijk zijn eigen ondergang in zich. Maar dat is niet wat mensen willen horen. Mensen willen maar één ding weten: hoe zit het nou echt?”
Kleinere, verschillende waarheden
“De uitdaging van onze tijd is dus om niet langer monistisch maar meer pluralistisch te leren denken, in kleinere verhaaltjes, in termen van waarheden die niet absoluut waar en niet eeuwig zijn, maar slechts gelden voor een beperkte tijd. Dat betekent onder meer dat we een open oor moeten hebben voor andere overtuigingen dan alleen onze eigen visie op de werkelijkheid. We zullen letterlijk ‘een eindeloos gesprek’ moeten aangaan. Dit vereist een groot geestelijk vermogen om tussen verschillende mogelijkheden te kunnen schakelen.
“Ik heb vaak college over dit onderwerp gegeven en dan zitten de studenten allemaal instemmend te knikken als je vaststelt dat er verschillende deelwaarheden zijn, die naast elkaar kunnen bestaan en allemaal even waar en legitiem zijn, afhankelijk van welke visie erachter zit over of iets waar is of niet. Dan zeggen ze: ‘Ja, dat hebben we begrepen.’ En ik: ‘Iemand nog een vraag?’ ‘Ja’, hoor ik dan. ‘Wat is nu echt wáár?’
“Voor veel mensen is het moeilijk om te leven met het idee dat er verschillende waarheden naast elkaar bestaan, maar als je dat eenmaal hebt geaccepteerd en daar vertrouwd mee bent, dan levert het ontzettend veel mogelijkheden op, want dan verrijkt het je bestaan in plaats van dat het je verwart.”
De moderne mens als acteur
“Ieder mens heeft in principe de potentie om wetenschapper, kunstenaar, filosoof én mysticus te zijn. We hebben twee hersenhelften en we zijn met die hersenhelften tot verschillende dingen in staat. Met de linkerhelft kijken we naar de wereld en bedrijven we de wetenschap; dat is de rationele kant. Met de rechterhersenhelft zitten we in de wereld en begrijpen we wat het is om mens te zijn, zoals kunstenaars tot de essentie van ons bestaan proberen door te dringen. Als je die twee mogelijkheden in je hebt, dan moet je ook een metaniveau erboven hebben, waarmee je die twee mogelijkheden kunt observeren. Dat is het filosofische niveau, waarmee we kunnen beschouwen.
“Maar dan zijn er nog veel raadsels die overblijven, want wetenschap weet nog steeds eigenlijk heel weinig. Wat gebeurde er bijvoorbeeld vóór de oerknal? Of neem de vraag: waarom is er iets en niet niets? ‘Iets’ dat is gaan leven en bewustzijn heeft gekregen en weet dat het leeft en bewustzijn heeft gekregen. Er zijn veel basale vragen waar we het antwoord niet op weten, en eigenlijk eindigt daarmee alles in het mysterie. Wonderen, raadsels, waar noch de wetenschapper, noch de kunstenaar, noch de filosoof of de mysticus een antwoord op heeft.
“De wetenschapper, de kunstenaar, de mysticus en de filosoof: dat zijn dus vier manieren om met de wereld om te gaan. De moderne mens moet leren schakelen tussen die vier mogelijkheden, wat betekent dat er nog een vijfde rol is die je zou moeten ontwikkelen. Als mensen niet goed tussen die vier werelden kunnen schakelen en naar één waarheid op zoek blijven en vervolgens geconfronteerd worden met onzekerheden, dan krijg je vaak gevoelens van onrust en onbehagen, en in een extreem geval wordt het een ziektebeeld. De moderne mens moet leren schakelen tussen die vier mogelijkheden en moet ook acteur zijn; dus kunnen spelen dat hij iets is zonder het helemaal te zijn.”
Toeval of betekenis?
“Ik zei het al: hoewel de wetenschap een machtig wapen is geworden in de strijd om ons bestaan, is, als je er met wat meer afstand naar kijkt, eigenlijk het hele leven een groot mysterie. Ik heb bijvoorbeeld werkelijk geen enkel idee waarom we hier op aarde zijn. Maar ik vind dat niet per se verontrustend.
“Je zou kunnen zeggen dat er twee manieren zijn om naar ons bestaan te kijken. De eerste is: we zijn hier totaal toevallig. We leven ergens in een uithoek in het universum. Niemand weet dat we hier zijn, niemand is erin geïnteresseerd dat we hier zijn. Je bent het resultaat van één eicel van honderdduizenden van je moeder en één spermatozoïde uit een ejaculaat van je vader met honderden miljoenen andere spermatozoïden, en je kunt je erover blijven verbazen waarom het die cellen geworden zijn en geen andere. Een manier van kijken die uitgaat van volkomen toeval. Dat is één kant van het verhaal.
“De andere manier van kijken is dat we weten dat we ertoe doen. Dat we betekenis hebben. Niemand wordt zomaar geboren. Iedereen wordt op een bepaald moment, op een bepaalde plaats met een bepaalde taak geboren, en waar het leven om draait is om uit te zoeken wat jouw taak is.
“Als je dat idee accepteert, dan ben je de hele dag druk bezig om dat uit te vinden en als je die taak hebt gevonden – voor mij zit die bijvoorbeeld in het schrijven – dan heb je een leven waar je voldoening uit haalt. Dan zijn er niet alleen maar ontregeling en verwardheid door verontrustende vragen als: wat is de essentie van mijn bestaan en wat doe ik in deze ruimte? Dan zijn er daarnaast vertrouwenwekkende en voldoening schenkende kanten aan het bestaan en krijgt je leven betekenis door uit te vinden wie je echt zelf bent. Tegelijk blijven ook het besef en de erkenning dat alles oplost in het mysterie en dat we genoegen moeten nemen met het feit dat we in dit leven niet alles kunnen weten.”
Doen alsof
“Voor de overwinning in de strijd om ons bestaan en alle grote successen die er in de wetenschap zijn geboekt, is ook een hoge prijs betaald. Ook op filosofisch gebied.
“Als er geen Waarheid met een hoofdletter meer is, als er geen ‘grote verhalen’ meer bestaan waar we allemaal als vanzelfsprekend ons houvast aan kunnen ontlenen, zoals dat eerder in de geschiedenis ten tijde van het christendom en de verlichte wetenschap wel het geval was, hoe kunnen we dan weten wat we moeten doen? De filosoof Emanuel Kant schreef: of God bestaat weet ik niet en het is ook niet mogelijk om daar een eenduidig antwoord op te krijgen, maar we zouden maar beter kunnen leven alsof dat wél zo is, bijvoorbeeld als het over moraal gaat.
Een boom levert schoonheid en planken
“De Engelse dichter en schilder William Blake stuurde lang geleden een brief aan zijn uitgever met daarin een prachtige zinsnede, waarin hij stelt dat ‘een boom die de een tot vreugdetranen roert, voor de ander niet meer is dan een groen ding dat in de weg staat’. Een boom kun je bewonderen om zijn schoonheid, maar ook als natuurproduct dat ons planken kan leveren waarmee je huizen kunt timmeren. Het zijn twee verschillende visies, met hun eigen legitimiteit, die naast elkaar kunnen bestaan. Ik gebruik die brief graag als voorbeeld. Het is in wezen heel bevrijdend om te weten dat het niet allemaal beperkt is tot één waarheid; je bewustzijnsruimte wordt er alleen maar groter door als je dat lukt. Onze tijd daagt ons uit om vanuit verschillende perspectieven naar de werkelijkheid te kijken en voor mij is dat ook een troostende gedachte. Want troost, die vind je in de wetenschap niet.”
1 gedachte over “André Klukhuhn: ‘Als je één keer twijfelt, dan heb je de twijfel definitief in huis gehaald’”
Reacties zijn gesloten.