Roek Lips 15 juni 2024
Als wetenschapper wil Joost Vervoort het mysterie van het leven niet langer uitsluiten. De gezondheidszorg, religie, de natuur, ze hebben allemaal baat bij een benadering die bij het mysterie begint.
“De mens is een verbeeldingswezen. Alles wat we doen is een vorm van verbeelding, en die verbeelding verwerken we in verhalen om ons beter tot de wereld te kunnen verhouden”, zegt Joost Vervoort, Universitair Hoofddocent Transformatieve Verbeelding en onderzoeker aan de universiteit van Utrecht.
“Verbeelding is een fundamenteel onderdeel van het leven en van ons bewustzijn, al zijn we ons daar niet de hele tijd van bewust. De meeste mensen hebben in de eerste plaats een positieve associatie bij verbeelding omdat het ons nieuwe dingen kan brengen. Maar dat hoeft niet zo te zijn. Diezelfde verbeelding kan ons ook beperken. Ons voorstellingsvermogen over hoe we onze toekomst willen vormgeven, sluit in de dagelijkse praktijk onbewust een heleboel uit.
“Je zou ook kunnen zeggen dat er dominante actieve verbeeldingen zijn, die enorm richting geven aan waar we naartoe gaan, en die in dienst staan van maatschappelijke ongelijkheden. Het is bijvoorbeeld onze verbeelding die mede bepaalt dat sommige mensen in onze samenleving niet mee mogen doen, waardoor ze zich ongezien voelen, of waardoor ze zelfs niet echt in de categorie ‘mensen’ vallen.
“De collectieve verbeelding wordt ingezet als ideologisch middel voor onderdrukking en oorlogsmisdaden, zoals nu in Gaza bijvoorbeeld het geval is. Of de commerciële verbeelding die ons dromen verkoopt waardoor we ons niet willen aanpassen aan de noodzakelijke gedragsveranderingen die een overbelaste planeet van ons vraagt.
“Mensen leven eigenlijk voortdurend in een wereld waarin we nadenken over wat de toekomst ons zou kunnen brengen en wat we daarmee zouden moeten doen. Dat gaat over de nabije toekomst – over vandaag, over tien minuten bij wijze van spreken, maar ook over de tijd die twintig of dertig jaar van ons verwijderd is. Die vragen leven voortdurend met ons mee.
“Onderzoek naar het menselijke brein laat zien dat we eigenlijk voorspellende systemen zijn, we denken al te weten wat we gaan zien. Onze perceptie zorgt ervoor dat we wát we dan zien vervolgens gaan corrigeren, zodat het aansluit op het beeld dat wij van de werkelijkheid hebben. Ons brein probeert het passend te maken. De informatie die er mist, vullen we zelf aan.
“Op die manier zijn we constant aan het simuleren en aan het voorspellen. Als we begrijpen hoe dat werkt, dan kunnen we inzien dat het er bij verbeelding niet zozeer om gaat dat we te weinig verbeeldingsvol zijn en dat we met zijn allen iets nieuws moeten bedenken. Het is juist belangrijk is om te beseffen dat verbeelding overal en altijd aanwezig is. Het heeft grote invloed op alles wat we doen. We kunnen als mensen simpelweg niet zonder verbeelding.
Een wereld van verbeelding
“Sinds het ontstaan van de mensheid leven we in mythen en in fantasieën. De verbeelding is in belangrijke zin ook iets collectiefs dat juist onze persoonlijke ervaringen en bewustzijn voortbrengt.”
“Tegelijk leven we tegenwoordig – zeker in Nederland en in het Westen – in een wereld waar het materialistische perspectief overheerst. We zijn afgescheiden van de natuur en van elkaar. De grenzen van ons wezen vallen in de beleving van de meeste mensen samen met de grenzen van het lichaam. Daardoor wordt de interactie tussen de wereld en onszelf en de daarmee verwante ruimte voor verbeelding geblokkeerd. Een individualistisch perspectief op verbeelding is onderdeel van het probleem.
“Wat overblijft is een harde, kritische en ontzielde wereld, een wereld van ecologische vernietiging, oorlogsmisdaden en ontmenselijking, waarin weinig ruimte is voor mysterieuze of mystieke ervaringen. In een tijd van diepe en multidimensionale crisis zoeken mensen manieren om daaruit te komen, en ze verzinnen dan vreemde verhalen of complottheorieën. Dat schept enorme verwarring, maar begrijpelijk is het wel, omdat die vaak ingewikkelde maar in de kern toch simpele verhalen het gevoel van een beetje houvast kunnen geven.”
Mysterie
“Ik ben steeds meer geïnteresseerd geraakt hoe mensen de diepte en het mysterie van het leven ervaren. Het zat me zowel op persoonlijk als maatschappelijk en wetenschappelijk vlak dwars om zo veel bezig te zijn met: we moeten nieuwe dingen bedenken, we moeten nieuwe oplossingen verzinnen, we moeten vooruit. Terwijl ik denk dat die drang om steeds te bewegen en steeds vooruit te gaan en nieuwe paden te openen voorbijgaat aan een belangrijke bron van verbeelding.
“In verbinding met het mysterie waarbij je grondhouding is dat je het echt niet weet, kun je meer de diepte voelen en controle loslaten. Nieuwe verbeelding kan daar vanzelf uit ontstaan.
“In de illusie van de maakbare wereld is het gemakkelijk om te vergeten hoe buitengewoon vreemd het is om te leven, een bewustzijn te hebben en in verbinding te kunnen zijn met anderen en de wereld. Juist in onze complexe tijd is een herwaardering voor het diepe mysterie misschien wel urgenter dan ooit, maar het lijkt erop dat een groot deel van de wereld zich er juist tegen verzet dat we ons bezighouden met die diepe realiteit van ons bestaan.
“Alles lijkt erop gericht om het mysterie van het leven buiten te sluiten en ons te conditioneren in systemen die de druk op de samenleving en ons leven steeds hoger opvoeren. Als slaapwandelaars laten we ons meevoeren door de waan van de dag en stellen onszelf nauwelijks de vraag of we eigenlijk zo wel willen leven. Maar wat zou er gebeuren als we meer de ruimte zouden nemen om die vragen wel te stellen en het leven weer meer als een diep mysterie te ervaren en daarbij stil te staan?”
Diepe stilte
“Voor mij is het mysterie synoniem voor het onbenoembare. Iets dat je eigenlijk niet moet willen beschrijven. Iets dat je niet echt begrijpt, maar wel ziet of ervaart. Er is de diepe stilte, de diepe liefde, er is een diep gevoel van niet-weten. In de Zentraditie is het bijvoorbeeld heel belangrijk om naar het leven te kijken vanuit de grondhouding ‘ik weet het gewoon echt niet’. Met een open gevoel.
“Voor mij is dat in zekere zin mijn eigen diepste waarheid: dat je een lopende vraag wordt, eigenlijk. Niet alleen dat je cognitief zegt dat je het niet weet, maar dat je voelt: ook mijn lichaam weet het niet, heel mijn zijn weet het niet, ik ben zelf een lopend mysterie en daar maak ik een diepe buiging voor.
“Het bewustzijn, de kern van je diepste wezen, datgene waarmee ik nu tegen je praat, dat is totaal mysterieus. Wat dat precies is wordt steeds vreemder, naarmate je het meer tot je door laat dringen. Ik en jij zijn een groot vraagteken. Dat mysterie is constant bij je, in alles wat je doet.
“Als je er zo over nadenkt, kom je erachter dat alles een vraag is. Zelfs de kleinste ervaringen zijn een soort vraagtekens; alle dingen die je meemaakt, de verbondenheid met alles, hoe je elkaar soms kunt begrijpen en soms helemaal niet. Dat je aan de ene kant het gevoel kan hebben van eenheid, verbondenheid, tijdloosheid, en tegelijkertijd kunt ervaren dat we ook gescheiden zijn van elkaar en eindig zijn en zullen sterven.
“Voor mij is dat allemaal deel van het mysterie, en het gaat erom dat je die dingen tegelijkertijd kunt voelen. Ik voel eenheid, verbondenheid, en echt connectie, liefde en rust en tegelijkertijd is er enorm veel pijn en lijden in de wereld en vergankelijkheid. Dat diep naast elkaar mogen voelen brengt een nieuw soort realiteit.”
Persoonlijke relatie
“Veel mensen hebben een persoonlijke relatie met het mysterie en het wonder van het leven. Via liefde of relaties, via verbindingen met de natuur, via muziek, of andere kunsten, pijn, ziekte, of ervaringen met psychedelica. Ik denk dat deze ervaringen heel belangrijk zijn. Dat we een diep gevoel van verbondenheid met het leven en een gevoel van verwondering over ons bestaan kunnen oproepen is heilzaam en zelfs van cruciaal belang voor het voortbestaan van de wereld. Het zorgt ervoor dat we onszelf minder als masters of the universe gaan zien.
“Dat is de reden dat ik mensen vooral zou willen uitnodigen die ervaringen met elkaar te delen. We kunnen er allemaal van leren en erachter komen wat we nodig hebben om meer in contact te komen met de diepte.
“Ik vind het vooral belangrijk om na te denken over de beleids -en organisatorische implicaties van een maatschappij die het mysterie echt in bescherming neemt. Dat kunnen we al zien bij nieuwe benaderingen van geestelijke gezondheid, zoals Internal Family Systems-therapie. Die gaat ervan uit dat mensen uit meerdere delen bestaan, waarbij de focus ligt op wat zich afspeelt in de mens als ecosysteem.
“Het mysterie van het leven wordt hierin als de kern van genezings- en groeiprocessen gezien. Welke ruimte biedt de gezondheidszorg daarvoor? Wat zou het ons kunnen brengen als ruimte voor het mysterie een expliciet onderdeel mag zijn van reguliere zorgsystemen zoals ziekenhuizen? Als je het mysterie in het hart van een ander mens ziet in dat soort settings, creëert dat een heel ander soort relatie.
“Of hoe zouden religieuze stromingen afstand kunnen doen van hun dogma’s en restrictieve waarheidsclaims en ruimte kunnen bieden om het mysterie tegen te komen in plaats van het te onderdrukken, of exclusief te maken voor een kleine groep gelijkgestemden? Verwesterde spirituele praktijken als mindfulness en yoga worden nu al te vaak in een rationalistische context ingekaderd om ‘stress te verminderen’. Maar hoe zouden zijn kunnen bijdragen een maatschappelijke erkenning van de diepe waarde van het ontmoeten van mysterie?
“Wat als de natuur explicieter kan worden gewaardeerd als een belangrijke plek om met het mysterie in aanraking te komen? Hoe zou dit het beheer van onze natuur beïnvloeden? En wat als ons onderwijs weer een plek mag worden voor ontmoetingen met het mysterie van het leven?
“In zekere zin vormt mysterie de kern van wetenschap, want wetenschap begint bij verwondering en draagt een diepe mystiek in zich. Als wetenschapper laat ik me daar graag door leiden, in plaats van muren op te trekken tussen mijzelf en dat wat ik niet kan weten. Het houdt de wereld voor ons open en het laat mij zien dat alles en iedereen van grote waarde is. Die wetenschap erkent dat nieuwe verbeeldingskracht begint bij niet weten.
Joost Vervoort is Universitair Hoofddocent aan het Copernicusinstituut voor Duurzame Ontwikkeling aan de Universiteit Utrecht. Hij heeft een lange internationale geschiedenis in het werken met scenario’s voor een duurzame toekomst. De laatste jaren richt hij zich vooral op maatschappelijke verbeeldingsprocessen – in de media, politiek en creatieve sectoren – en hoe die verbeelding verbonden is aan actie en strategie. Vervoort is zanger in de black metal band Terzij de Horde, schildert albumhoezen voor andere bands, en leidt een meditatiegroep, de Dharmagarage.